De mens onderscheidt zich van de meeste andere zoogdieren door zijn bijna kale lichaam. Vrijwel alle zoogdieren hebben lekkere vachten. Behalve de hele grote, zoals de olifant en de neushoorn. En zeezoogdieren als dolfijn en walvis. En de kleine naakte molrat.

De evolutionaire voorloper van de mens raakte anderhalf miljoen jaar geleden zijn vacht kwijt door genetische aanpassing aan een nieuwe leefstijl. Waarom verloor de mens zijn haar? Een paar plekjes op de mensenhuid bleven behaard – bij de meeste mensen. Hoofdhuid, schaamstreek, armoksels en bij mannen kin en bovenlip en soms de borst.

Over dat resterende haar, vooral bovenop het hoofd, maken veel mensen zich zorgen als dat uitdunt, of als de haargrens opschuift. Een mooie bos haar is psychologisch en sociaal belangrijk. En in veel culturen seksueel aantrekkelijk. Hoewel de waardering voor haar- en baardgroei over de wereld verschilt en in de tijd varieert, is het voor veel mensen een kleine ramp als ze hun haar verliezen.

Veel mensen, onder wie relatief veel jonge, vragen de dokter of er iets tegen te doen is. Maar de moderne geneeskunde heeft zich niet heel serieus met kaalheid beziggehouden: kaalheid is niet levensbedreigend. Het idee dat kale mannen sneller een hartaanval krijgen kwam op, maar verdween ook weer.

De twee medicijnen die nu tegen kaalheid bestaan zijn niet gevonden bij een speurtocht naar zulke medicijnen. Het ene middel is ontwikkeld tegen hoge bloeddruk, het andere tegen plasklachten bij goedaardige prostaatvergroting. En de haargroei werd aanvankelijk alleen opgemerkt als bijwerking van die medicijnen. Die bijwerking is commercieel geëxploiteerd door medicijnfabrikanten.

Pas het laatste decennium is er onderzoek gedaan naar de inzet van moderne biotechnologische medicijnen of celtechnieken om kaalgeworden hoofdhuid weer te stimuleren tot welige haargroei. Maar grootschalige toepassingen zijn er nog niet. Je ziet de problemen al op je afkomen: die moderne biotechnologische technieken zijn peperduur en welke zorgverzekeraar gaat dure medicijnen tegen kaalheid vergoeden?

Er bestaan al dure behandelingen tegen kaalheid: haartransplantaties. Daarvan kunnen de kosten oplopen tot 10.000 euro. Mensen die ernstig lijden onder hun kaalheid hebben het er soms voor over. Mensen die het geld hebben en er goed uit willen zien, of het voor hun beroep of ego nodig denken te hebben ook. Het is een cosmetische ingreep die wordt uitgevoerd in commerciële klinieken.

Wat de geneeskunde weet van kaalheid en ertegen kan doen: zeven vragen en antwoorden.

1 Welke verschillende vormen van kaalheid zijn er?

Kaalheid met een hormonale oorsprong komt het meest voor. Die kaalheid heet alopecia androgenetica. Ruim de helft van alle kaalheid komt door alopecia androgenetica. Alopecia betekent ‘kaal’ en androgenetica verwijst naar ‘mannelijk geslachtshormoon’.

Iedere haar groeit vanuit een haarzakje in de hoofdhuid. Dat zakje produceert vier tot acht jaar lang een groeiende haar. Na die jaren gaat de groeifase over in een rustfase en na nog een paar weken of maanden valt de haar uit.

Dat gebeurt bij iedere behaarde mens 50 tot 100 keer per dag. Vooral aan het begin van de herfst raakt de mens relatief veel haren kwijt. Een uitval van 100 tot 120 haren per dag wordt nog als normaal gezien en leidt niet snel tot dunner haar. Dat komt doordat er heel erg veel haren (100.000 tot 150.000) op een hoofd zitten en doordat ook steeds nieuwe haren ontstaan.

Onderin een haarzakje zitten speciale cellen (stamcellen) waaruit een nieuwe haar kan ontstaan. Dat gebeurt doorgaans een paar maanden nadat het zakje zijn haar kwijt is, maar lukt niet altijd. Dan gaat het haarzakje verloren. Bij oudere mensen wordt het haar meestal dunner. Medici vinden dat ‘normale veroudering’.

2 Wat zijn de oorzaken van kaalheid?

Bij alopecia androgenetica sterven haarzakjes vervroegd onder invloed van (te veel van) het geslachtshormoon dihydrotestosteron. ‘Te veel’ staat hier tussen haakjes, want de in het lichaam gemeten concentratie van dat hormoon bepaalt niet direct of iemand wel of niet kaal wordt, en ook niet op welke leeftijd dat gebeurt.

Dat heeft te maken met de gevoeligheid van de haarzakjes voor het hormoon. Die gevoeligheid wordt sterk bepaald door erfelijkheid. Kaalheid zit overduidelijk ‘in de familie’. Maar ook door stress, waarschijnlijk door milieuvervuiling en door allerlei andere onbekende oorzaken, kunnen de haarzakjes gevoelig op dat geslachtshormoon reageren en sterven.

De kaalheid door alopecia androgenetica kent stadia, en verloopt bij vrouwen en mannen doorgaans verschillend. Bij vrouwen is haarverlies van de middenscheiding bovenop het hoofd en dunner worden van het haar over het hele hoofd gebruikelijk. Bij mannen begint het meestal met een vanaf het voorhoofd terugwijkende haarlijn, het ontstaan van twee inhammen en een kaal kruintje. Als de kaling doorzet is de bovenkant van de schedel kaal en resteert alleen een haarrand van slaap via achterhoofd naar de andere slaap. Deskundigen denken dat die patronen ontstaan doordat niet alle haarzakjes even sterk reageren op het haarzakje vernielende geslachtshormoon.

3 Wat zijn de andere vormen van kaalheid?

Naast alopecia androgenetica zijn er veel andere soorten kaalheid. Er zijn ook veel indelingen. Maar de behandelrichtlijn van de Nederlandse huisartsen beperkt het tot drie of vier vormen.

Alopecia diffusa staat op nummer twee van meestvoorkomende vormen van kaalheid. Diffusa, het woord zegt het, is verspreide kaalheid. Daarbij vallen er, meestal verspreid over het hele haargebied, meer dan 120 haren per dag uit. Na een paar weken of maanden begint dat op te vallen en leidt het, vanwege een dunbedekte schedel en zichtbare hoofdhuid, tot ongerustheid en ook wel tot doktersbezoek. Dan is het vaak ook alweer aan het overgaan. Zelden gaat meer dan de helft van de haren verloren.

De oorzaak is dat de groeifase die normaal vier tot acht jaar duurt, te vroeg stopt. Een paar weken later valt de haar uit. De haarzakjes worden dus niet voorgoed uitgeschakeld, zoals bij alopecia androgenetica.

Waarschijnlijk maakt iedereen in zijn leven wel eens een periode van alopecia diffusa door. En misschien merk je het alleen aan al die haren in de borstel en in het doucheputje. Het gebeurt na de bevalling, bij stress door ontslag, verhuizing en scheiding, of bij gebruik van sommige geneesmiddelen, bij kanker, langdurige koorts of na een zware operatie. Er kunnen veel oorzaken zijn. En vaak gaat het over – niet bij sommige chronische ziekten.

Bij een speciale vorm van alopecia diffusa, veroorzaakt door een giftige stof, stopt de celdeling die de haargroei verzorgt massaal en valt de haar vaak na een paar dagen uit. Bij kankerbehandeling met celdodende chemotherapie of met bestraling kan de patiënt daardoor binnen een week kaal zijn. Meestal komt het haar terug als de behandeling stopt. Dat kan wel twee jaar duren.

Een zeldzamer vorm van kaalheid, ten slotte, is alopecia areata. Waarschijnlijk is dat een auto-immuunziekte waarbij het eigen afweersysteem componenten van de haarzakjes vernietigt, waardoor de haren uitvallen. Alopecia areata kan erg ontsierend zijn doordat het haar vaak pluksgewijs uitvalt, wat tot een vlekkerig haarpatroon leidt. Het kan ook de baard-, snor- of wenkbrauwharen overkomen. Ongeveer 1 op de 50 mensen krijgt er ooit mee te maken, soms tijdelijk, soms terugkerend, soms wordt iemand toch helemaal kaal.

4 Worden mannen en vrouwen even vaak kaler?

Op 70-jarige leeftijd heeft in Nederland 80 procent van de mannen en 30 procent van de vrouwen een min of meer vergevorderd stadium van alopecia androgenetica. Bij Aziaten zijn die percentages lager. Bij mensen met zwarte huidskleur zijn geen betrouwbare cijfers bekend. De ernst van alopecia androgenetica varieert van een terugwijkende haargrens (vooral bij mannen) of bredere middenscheiding (vooral bij vrouwen) tot een kale schedel. Alopecia diffusa en alopecia areata komen ongeveer even vaak voor bij mannen en vrouwen.

Veel meer mannen dan vrouwen worden helemaal kaal. Vrouwen hebben veel vaker een dun met haar bezette schedel. Een veranderende hormoonhuishouding speelt bij vrouwen duidelijk een rol. Alopecia androgenetica ontstaat bij vrouwen vaker op tienerleeftijd en na de overgang. Bij mannen is het geleidelijk verdeeld over het hele leven.

Mannen worden weliswaar vaker kaal, vrouwen gaan vaker met haaruitvalklachten naar de huisarts. Bij 12- tot 18-jarigen gaan van iedere 1.000 mannelijke patiënten er jaarlijks 1,6 naar de huisarts met haaruitvalklachten, van iedere 1.000 vrouwelijke patiënten in die leeftijd komen er 4,3. In alle leeftijdsfasen daarna gaan er jaarlijks drie tot viermaal zoveel vrouwen als mannen naar de huisarts omdat ze haarverlies zien. Heel veel zijn het er niet: maximaal 8,7 van iedere 1.000 vrouwelijke patiënten gaat er in een jaar voor naar de huisarts. Dat is in de leeftijdscategorie 25 tot 44 jaar. Boven het 85ste jaar houden vooral de mannen het voor gezien: 0,5 per 1.000 gaat ervoor naar de huisarts. Onder vrouwen 5,7.

5 Wat kan de huisarts doen tegen kaalheid?

Een luisterend oor bieden, kijken of er een oorzaak te vinden is, leefstijltips geven. Maar voor wie een medicijn of behandeling verwacht, heeft de huisarts weinig te bieden. De huisarts zal nagaan of de patiënt ‘gezond’ met zijn of haar haardos omgaat. Veel borstelen, veel kleur- of bleekmiddelen, strakke vlechten of paardenstaarten, kortweg veel haarmanipulatie, kan tot diffuse haaruitval leiden. Ongezonde voeding, snel gewichtsverlies ook, veel stress en een reeks medicijnen ook.

Bij alopecia androgenetica bij een jonge gespierde man ligt het voor de hand te vragen naar het gebruik van anabole steroïden om de spieren te versterken. Kaalheid is een veelvoorkomende bijwerking. Bij vrouwen kunnen problemen met de eicelrijping of een geslachtshormoon producerende tumor haaruitval veroorzaken.

Een algemeen advies voor de kaler wordende mens is: bescherm je kale hoofdhuid tegen de zon, want die is vol naar de zon gekeerd en na jaren dreigt dan het gevaar van huidkanker. Draag een pet of hoed. Overweeg een haarstukje.

6 Welke medicijnen tegen kaalheid zijn er dan? Werken ze? Zijn er bijwerkingen? Kunnen vrouwen deze middelen ook gebruiken?

Tegen alopecia diffusa en areata bestaan geen medicijnen. Tegen het veelvoorkomende alopecia androgenetica bestaan twee medicijnen (minoxidil lotion en finasteridetabletten), waar de patiënt die ermee begint maar het best niets van kan verwachten. Dan valt het resultaat misschien mee. Finasteride is ongeschikt voor vrouwen.

Door beide middelen groeit het haar vaak tijdelijk wat beter, maar veel is het niet. Langdurige behandeling is nodig om een eventueel resultaat te behouden. Het Farmacotherapeutisch Kompas benadrukt dat de effecten en veiligheid van minoxidil bij gebruik langer dan een jaar onbekend zijn. En dat onderzoeksgegevens over gebruik door 65-plussers ontbreken. Er zijn bijwerkingen mogelijk. Bij minoxidil zijn hoofdpijn, huidirritatie, spierpijn, depressie, kortademigheid en haargroei op ongewenste plaatsen (bij slordig gebruik) de meest voorkomende klachten. Bij finasteride (alleen bedoeld voor mannen jonger dan 41 jaar) zijn het pijnlijke borsten en testis, geen zin in seks, erectieklachten en depressie. De huisartsenrichtlijn zegt over beide medicijnen: overweeg het alleen bij ‘hoge lijdensdruk’ van de patiënt. Die is, staat in de richtlijn, het meest te verwachten bij jonge mannen en bij vrouwen.

De geneeskunde ziet kaalheid meestal als een ‘normaal verouderingsproces’, maar erkent dat sommige mensen zwaar onder beginnende kaalheid kunnen lijden. Let op of patiënten er somber onder zijn en verwijs eventueel naar psychische begeleiding, zegt de huisartsenrichtlijn. Wijs een patiënt eventueel op de mogelijkheid van haartransplantatie. Daar zal die patiënt zelf al wel van weten, want wie googelt op haaruitval komt al snel bij de zelfzorgmedicijnen en bij speciale shampoos terecht (die volgens de huisartsenrichtlijn niet werken) en bij de websites van de commerciële haartransplantatieklinieken.

7 Hoe gaat haartransplantatie?

Kortweg gezegd haalt de haartransplanteur haarzakjes weg uit de haarkrans op het hoofd die bijna nooit helemaal kaal wordt en transplanteert die langs de randen van de haarlijn op de kale gebieden. Er kunnen stripjes huid met veel haarzakjes tegelijk worden getransplanteerd. Maar met een andere techniek worden maar een paar haarzakjes met omringende huid uitgenomen en verplaatst. Dat is bewerkelijker en duurder. De haarzakjes worden doorgaans wat verder uit elkaar geplaatst dan ze oorspronkelijk groeiden, zodat met een klein donorstukje een wat groter gebied behaard kan raken.

Er zijn ook technieken gebaseerd op speciaal gereedschap met claims dat dat beter werkt. En nieuw is de haarstamceltransplantatie.

Op de websites van de haartransplantatieklinieken zijn veel foto’s te zien van voor en na de behandeling. Daar kun je enthousiast over worden. En er zijn beoordelingen van patiënten die vaak erg lovend zijn.

Haartransplantatie wordt zowel door de zorgverzekeraars als de Belastingdienst als een cosmetische ingreep gezien. De kosten worden bij hoge uitzondering vergoed en zijn bijna nooit aftrekbaar.

Maar de Nederlandse huisartsenrichtlijn zegt dat de effectiviteit van al die technieken op de lange termijn niet bekend is. Dat bij veel behandelde mensen het kaal worden doorgaat. En dat transplanteren alleen zin heeft als er voldoende donorharen zijn. De Nederlandse Haarstichting, die zichzelf onafhankelijk noemt maar onder andere gesponsord wordt door haartransplantatieklinieken, noemt als voordeel dat het getransplanteerde haar nooit meer zal uitvallen. Maar dat de behandeling prijzig is en er niet zo’n hoge haardichtheid kan worden gerealiseerd.

Voor cosmetische ingrepen mag reclame worden gemaakt en dat doen de klinieken. Ze gebruiken graag Bekende Nederlanders die u voorgingen en de klinieken van harte aanbevelen. In de wereld van de BN’ers zal de haartransplantatie hetzelfde doel hebben als een ooglid- of kincorrectie, lippenvulling en rimpelbehandeling: voldoen aan een geldend schoonheidsideaal. De Haarstichting noemt elf vestigingen in Nederland, maar sommige daarvan hebben liever dat, na eerste consulten, de transplantatie in Turkije wordt verricht. De prijzen variëren van minder dan 2.500 (in Turkije) tot bijna 10.000 euro (in Nederland), ook afhankelijk van hoeveel duizenden haarzakjes er worden verplaatst.